Herb Powstania Styczniowego
Powstanie Styczniowe na terenie obecnej Gminy Brody
Mieszkańcy Brodów i okolicznych wsi byli prawdziwymi patriotami. Jeszcze w okresie poprzedzającym powstanie tworzono organizacje o charakterze patriotycznym. W kwietniu 1861 roku mieszkańcy Lubieni, Krynek i Godowa, nie patrząc na zakazy gubernatora rosyjskiego dotyczące zgromadzeń, zebrali się pod figurą koło urzędu leśnego Iłża w Lubieni, by zamanifestować swoją niechęć do urzędników carskich. Protestujący modlili się pod krzyżem, śpiewali pieśni i wznosili hasła wrogie carskiej administracji. Nadleśniczy Antoni Nowowiejski obserwując coraz bardziej niepokojący rozwój sytuacji, oraz bojąc się o własne bezpieczeństwo uciekł do Radomia i poprosił o pomoc gubernatora. Gubernator na podstawie ukazu carskiego zabraniającego organizowania zgromadzeń przysłał do Lubieni uzbrojonych Kozaków, którzy przy użyciu siły rozpędzili protestantów. Stłumienie manifestacji jeszcze bardziej nasiliło nastroje antyrosyjskie. Cała sytuacja doprowadziła do tego, że Nowowiejski został zdymisjonowany. Nadleśniczego Antoniego Nowowiejskiego nie można określić mianem postaci z której należałoby brać przykład. Przeszedł jednak do historii za sprawą swojego wybitnego syna – Antoniego Juliana Nowowiejskiego, arcybiskupa kościoła Katolickiego, biskupa diecezjalnego płockiego, zamordowanego w niemieckim obozie koncentracyjnym w Działdowie w 1941 roku. Jako męczennik arcybiskup został beatyfikowany przez papieża Jana Pawła II w 1999 roku. W czasie działań powstańczych, pod koniec marca 1863 r. w niedostępnych ostępach leśnych koło Lipia, Dionizy Czachowski założył obóz powstańczy. W lasach iłżeckich, na początku kwietnia obozowały w okolicy oddziały Władysława Kononowicza byłego oficera rosyjskiego. Oddział Czachowskiego liczył wtedy 389 powstańców, w tym 16 oficerów, a oddział Kononowicza 546 powstańców. Pułkownik Kononowicz przybył z Puszczy Kozienickiej na wezwanie Czachowskiego jako naczelnika wszystkich sił województwa sandomierskiego. Trzecim dowódcą oddziału powstańczego, który przybył na zgrupowanie był mjr Faustyn Gryliński. Celem zgrupowania, które liczyło około 1500 ludzi, było zademonstrowanie siły wobec wroga, choć niektórzy powstańcy byli przeziębieni, mieli odmrożenia i ropnie na nogach.
Cała kawaleria 8 kwietnia uderzyła na Iłżę, a gdy Rosjanie opuścili ją Czachowski ruszył z całym wojskiem przez Krzyżanowice, Skaryszew, przeszedł obok Radomia i udał się do Puszczy Kozienickiej. Następna koncentracja sił powstańczych koło Lipia nastąpiła po wycofaniu się powstańców w dniu 16 kwietnia spod Grabowca.
Pod koniec kwietnia 1863r. w obozowisku w Lipiu ponownie spotkały się oddziały Dionizego Czachowskiego, Andrzeja Łopackiego i Władysława Kononowicza. Pod Wąchockiem, żołnierze rosyjscy zaatakowali Kononowicza. Tym razem atak został odparty. W dniu 4 czerwca Czachowski będąc w Siennie dowiedział się, że dzień wcześniej zostali straceni w Warce - dowódca oddziału Kononowicz wraz z dwoma powstańcami. Po tej informacji zarządzono natychmiastowy wymarsz w lasy iłżeckie. Byli dobrze zaprawieni w marszu, już o północy znajdowali się po drugiej stronie lasu pod hutą starachowicką - brodzką po przejściu rzeki Kamiennej i ukryciu się w lesie, rozstawiono warty i położono się spać. Następnego dnia powstańcy zostawili w Starachowicach uszkodzoną broń, a zabrali naprawioną. Czachowski skierował się przez Lubienię do Koszar. Wysłany podjazd pomiędzy tymi miejscowościami miał drobną potyczkę. Jan Rudowski nie zawiadomiony o kierunku odwrotu oddziału, wydostał się z okrążenia i 11 czerwca przybył do starego obozowiska znajdującego się koło Lipia, gdzie można było spokojnie odpocząć. Tam, ludzie dobrej woli odżywiali biedaków pojąc ich bulionem, mierzonym łyżka jak lekarstwo. Byli zgłodniali i nie mogli przyjmować większej ilości pokarmów.
W listopadzie w lasach iłżeckich stacjonował oddział Władysława Emianowicza liczący około 700 ludzi. W grudniu z Mazowsza przybył oddział "Łady", w którym byli: Jan Cyluch z Wanacji, Franciszek Kszetowski (Krzeszowski) z Brodów, Kazimierz Kyceń (Kwiecień) z Kałkowa, Kazimierz Kutera i Walenty Sieroń z Krynek, Franciszek Witkowski z Radkowic i Wojciech Kredek z Wąchocka. Na początku 1864 roku ppłk Kalita-Rębajło przebywał w Brodach. 16 stycznia 1864 roku, jego oddział liczący ponad 800 ludzi, wyruszył z lasów cisowskich dotarł do Brodów na odpoczynek. Tam wieśniacy i fabrykanci huty chętnie im pomagali i żywili. W dniu 17 stycznia 1864 roku ppłk Karol Kalita-Rębajło stoczył bitwy w rejonie wiosek: Lubienia, Brody i Bór Kunowski. Rosjanie zaatakowali oddział stojący w Borze Kunowskim. Wywiązała się walka, w czasie której nieprzyjaciel zaczął wycofywać się na Kaplicę. Tutaj czekał już kapitan Bezdzieda. Zaskoczeni żołnierze rosyjscy zaczęli uciekać do Iłży. Wówczas wszystkie oddziały z wyjątkiem oddziału w Lubieni -który zbłądził, ruszyły w pościg. Żołnierzy złapanych w lesie wieszano na miejscu. Potem, chory Rębajło ukrywał się w domu urzędnika huty. Po wyzdrowieniu wyjechał za granicę zaboru rosyjskiego. Warto nadmienić, że mieszkańcy Brodów i Krynek czynnie uczestniczyli w Powstaniu Styczniowym 1863 roku i na terenie naszej gminy toczyły się walki oraz potyczki zbrojne. Miało tu miejsce co najmniej sześć większych starć zbrojnych. Największym z nich była Bitwa o Iłżę w dniach od 8 do 21 kwietnia 1863 r. W pobliżu Brodów były dwa miejsca gdzie powstańcy obozowali prawie na stałe: bagna w okolicy Lipia i teren przy "Oczku" (obecnie rezerwat "Skały w Krynkach"). Mieszkańcy dawali schronienie powstańcom i zapewniali im żywność.
Po upadku powstania styczniowego społeczeństwo polskie dotkliwie odczuło represje władz carskich. W urzędach i szkołach wprowadzono jako obowiązkowy język rosyjski. Wielu uczestników powstania zesłano na Syberię.
Źródło: www.historiastarachowic.republika.pl
W materiałach źródłowych poczodzących z rządowych, carskich archiwów zachowała się informacja o tym, że z tereny Gminy Brody wojska carskie wzięły do niewoli następujących powstańców:
1) Franciszek Krzeszowski - 25 lat, Brody.
2) Kazimierz Kutera - 18 lat, Krynki.
3) Walenty Sieroń - 18 lat, Krynki.
4) Franciszek Bernaciak, 23 lata, Ruda.
5) Aleksander Dąbrowski, 40 lat, Brody.
Szczegółowe informacje do pobrania w załączniku na dole strony.
Bitwa pod Brodami
18 kwietnia 1863 roku w okolicach Brodów rozegrała się, zakończona klęską powstańców, bitwa z wojskami carskimi. Oddział powstańczy liczący około 400 osób w tym 240 strzelców, 150 kosynierów i 60 konnej jazdy, dowodzony przez majora Faustyna Grylińskiego (1830-1866) został rozgromiony przez kolumnę wojsk rosyjskich pod dowództwem majora Klewcowa. O skali poniesionej wówczas klęski może świadczyć fakt, że z całego oddziału po bitwie pozostało jedynie 80 niedobitków. Przyczyną tej klęski była niesubordynacja oraz indywidualistyczny charakter Grylińskiego. Nie chciał on podporządkować się rozkazom naczelnika wszystkich oddziałów powstańczych województwa sandomierskiego, Dyonizego Czachowskiego i dopiero po kilkukrotnych wezwaniach przyłączył się do niego. Na dwa dni przed bitwą pod Brodami -16 kwietnia 1863 roku oddział Grylińskiego walczył pod Grabowcem pod dowództwem Czachowskiego, jednak po skończonej walce, Gryliński pojechał do Parszowa w odwiedziny do córki zawiadowcy rządowych hut żelaza. Był to przejaw pewnej beztroski i braku zdolności przewidywania. Odział powstańczy wyczerpany stoczoną dwa dni wcześniej walką i praktycznie pozbawiony dowódcy był łatwym celem dla dobrze wyszkolonej i zaprawionej w bojach kolumny wojsk rosyjskich.
Mapa bitew i potyczek powstańczych z podkreśloną na czerwono datą Bitwy pod Brodami.
Gloria victis
Zachowane materiały źródłowe i przekazy ustne wspominają także o innych wydarzeniach z czasów Powstania Styczniowego, związanych z nasza gminą i otaczającymi ją lasami. Na terenie obecnego Leśnictwa Połągiew stoi tzw. „Zielony Krzyż”. Nazwa wywodzi się od zieleni mchu, który porasta duży drewniany krzyż postawiony w miejscu, gdzie 16 grudnia 1863 trzystuosobowy oddział powstańczy z Mazowsza pod dowództwem kpt. Łady został rozbity przez przeważające siły rosyjskie prowadzone przez płk. Macniewa. Rosjanie w bezwzględny sposób zmasakrowali słabo uzbrojonych i zmęczonych głodem i zimnem powstańców. Okrucieństwo, z jakim regularne wojsko rosyjskie potraktowało powstańców skłoniło okolicznych mieszkańców do postawienia krzyża, pod którym odbywały się nabożeństwa za poległych patriotów.
Powstańczy skarb
W przekazie ustnym zachowała się opowieść o uciekającym przed Rosjanami oddziale powstańczym. Wiózł on na wozach konnych broń, skrzynie z dokumentami i kosztowności stanowiące tzw. „kasę pułku”. Przedzierając się przez podmokły las na tzw. „Niwie” w obecnym Leśnictwie Połągiew i chcąc przyspieszyć swój marsz powstańcy zmuszeni byli zakopać w okolicy znajdującego się tam źródełka zawartość wozów.
W środku lasu, w leśnictwie Sadłowizna znajduje się zabytkowa kaplica św. Katarzyny ufundowana w XV wieku przez pierwszego kardynała Polski Zbigniewa Oleśnickiego. Kaplica jest niezwykle interesującym i unikalnym obiektem historycznym. Była ona także świadkiem zmagań powstańców styczniowych z wojskami rosyjskimi. Świadczy o tym umieszczona na niej tablica. Upamiętnia ona zwycięską bitwę stoczoną przez oddziały Kality-Rębajły pod Lubienią w dniu 17 stycznia 1863 roku.
Teren obecnej gminy Brody wpisuje się nierozerwalnie w dzieje bohaterskiego zrywu powstańczego o odzyskanie niepodległości z 1863 roku. Na cmentarzu kryneckim spoczęło wielu powstańców. Do dnia dzisiejszego zachował się tylko jeden grób bohatera z czasów Powstania Styczniowego - Ludomira Wędrychowskiego. Urodził się on w Suchedniowie w 1838 roku. Był synem wójta Suchedniowa. Wraz z bratem Inocentym walczył w oddziale Mariana Langiewicza. Kiedy powstanie upadło, przebywał na ziemiach włoskich - walczył w oddziałach Garibaldiego. Po powrocie do kraju zamieszkał w Brodach Iłżeckich. Zmarł 3 stycznia 1906 roku w wieku 68 lat.
Grób Ludomira Wędrychowskiego-jedyny zachowany na kryneckim cmentarzu nagrobek weterana Powstania Styczniowego.
W 2021 roku Gminna Biblioteka Publiczna w Brodach realizowała bardzo ciekawy projekt w ramach programu "Patriotyzm Jutra", dofinansowany ze środków Muzeum Historii Polski, pod nazwą "Śladem nieznanych wydarzeń Powstania Styczniowego w Gminie Brody". W ramach projektu miał miejsce pokaz grupy rekonstrukcyjnej, prezentującej broń i wyposażenie powstańców, w sali Gminnej Biblioteki odbyły się wykłady historyka dr Krzysztofa Gębury i prelekcja regionalisty-kolekcjonera militariów Grzegarza Bernaciaka. Powstała także broszura autorstwa Rajmunda Gębury i Grzegorza Bernaciaka pod tytułem "Śladem nieznanych wydarzeń Powstania Styczniowego w gminie Brody". Jest to jedyne opracowanie ukazujące skrótowo wydarzenia z czasów walk postańczych w gminie Brody. Broszura dostępna jest do pobrania na dole strony.
Opracowanie na podstawie informacji własnych, relacji Pani Doroty Kiełek ze Starachowic oraz stron: www.wikipedia.pl www.powstanie1863.muzeumhistoriikielc.pl
Rajmund Gębura.
